Doduc
Mấy năm trước , khi cụ Tô Hoài còn sống. Vào tháng trước tết tôi đến thăm cụ, thấy cụ đang ngồi hí hoáy viết. Thấy tôi cụ bảo: sắp tết rồi, hồi này mình bận “đi chợ”. Cụ cười hiền hậu bảo đi chợ là làm bài tết cho các báo đặt, vui phết.
Cũng chẳng cần tiền lắm đâu- cụ bảo- nhưng mình vẫn viết đều. Bài tết nhuận bút to hơn, nhưng viết không phải cần nhuận bút mà là để vệ sinh cái đầu. Tôi bảo cụ, bác viết như kéo gầu trong cái giếng nước chẳng bao giờ cạn cả, lạ thế! Cháu viết vào ba cái là hết chuyện. Cụ nheo mắt cười hiền hậu: cuộc sống xã hội là cái giếng lớn , mỗi vẻ cuộc sống là một mạch nước, chẳng bao giờ hết, chẳng bao giờ cạn nếu cậu biết cách gạn lọc, cậu nhớ cho.
Tôi ngồi lặng nghe cụ nói dần hiểu ra. Mà đúng thật, cuộc sống đầy chuyện từ vỉa hè quán bia đến công sở chợ búa, cái gì cũng có mạch đi của nó. Đúng là chẳng thiếu gì chuyện. Đó là nguồn nguyên liệu vô cùng phong phú để chia sẻ món ăn tinh thần cho người đọc. Nhưng ngẫm cho cùng, cụ sống gần thế kỉ, đi nhiều quan sát nhiều, cái phông văn hóa trong cụ lớn vô cùng cụ mới làm được thế. Chuyện gì cụ cũng có chút lưng vốn để nói chuyện xưa, so chuyện nay. Một đời văn là một đời đi chợ liên tục, chợ trên núi , chợ đồng bằng, anh thợ cát tóc vỉa hè, ông thợ dìu, người đánh giậm, ông công chức…cái gì cụ cũng để mắt tới. Mà cũng vẫn những người những chợ trên nó cũng biến đổi theo thời gian chứ có đóng khung giống nhau đâu! Anh thợ dìu hôm trước khác thày dạy nhảy hôm nay đấy! Bây giờ yếu rồi không đi xa được thì mình đọc báo hàng ngày cũng là đi thực tế, dù có hạn chế.
Cụ lại tiếp: để viết được chỉ nhìn thôi chưa đủ, nhìn, nhưng phải thấy. Ví dụ nhìn người bán hàng rong, phải thấy cả bao nhiêu miệng ăn sau lưng trông vào gánh hàng đó. Kiếm sống cục nhọc lắm. Thấy được thế thì anh công an mới nhẹ tay khi dọn dẹp vỉa hè. Thấy được điều đó thì nhà văn mới chia sẻ được cảm xúc cho người đọc để hiểu hơn kiếp người lăn lóc. Đó là cách đọc cộc sống, và chữ nghĩa mới ra từ đó, chứ nhìn mà không thấy thì viết cái gì. Viết là bộc lộ sự nhận thức, sự chia sẻ chứ không phải viết là chép lại hiện tượng với cái nhìn nhỏ hẹp của mình. Muốn viết được phải có tấm lòng bao dung.
Dông dài với cụ thấy ra bao điều, thì ra sự chuyển hóa cuộc sống nó cung cấp cho văn chương đâu khác gì mạch nước nguồn chảy mãi. Những diễn biến của cuộc sống nó cuốn con người thay đổi, có khi từ tốt sang xấu từ xấu sang tốt, thời nào cũng thế cả. Cụ bảo ngay cả chính sách , có cái hôm nay tốt nhưng xã hội phát triển , cứ khư khư không thay đổi cho phù hợp để quản lý đất nước thì nó thành lạc hậu và phản tác dụng, lúc ấy chính sách hỏng đấy.
Nhà văn, qua kinh nghiệm viết mà ông nói như một nhà tuyên huấn- một nhà tuyên huấn có nghề, mà nói theo cách cảm nhận cuộc sống chứ không phải nói theo nghị quyết. Cụ bảo mỗi lần đi chợ mình lại có cái nhìn quá khứ và hôm nay để nhặt ra cái mới cái tiến bộ. Mà này, viết cũng là thứ cải tạo bản thân đấy cậu. Nhưng viết là để đức lại cho đời sau chứ không phải kiếm tiền, anh nhớ cho điều đó. Vậy viết phải chân thành, đừng ngại cái xấu không nói ra, đừng ca tụng cái mới quá đà trong khi nó mới hé ra rồi hối không kịp! Cuộc sống diễn biến khó lường, phải lấy cái nhìn nhân văn làm cốt để viết. Còn về văn chương thì anh nhớ cho: Văn để đọc, đọc có cái cho người ta ngẫm, ngẫm rồi có cái cho người ta nhớ. Đấy là văn, chứ không phải chữ nghĩa uốn éo, điệu đà hoặc sa vào những chuyện hình thức vớ vẩn đâu đâu.
Sắp tết rồi,một số tờ báo gọi điện nhắn nhe bài tết, tôi lại chợt nhớ đến cụ Tô Hoài với câu chuyện “đi chợ” cuối năm của cụ. Cụ ra đi thế là đã bốn năm mà vẫn như đâu đây câu nói của cụ, “viết là để đức cho đời sau, nên viết phải cẩn trọng “.
Một cái tết mới sắp đến, tôi lại theo cụ đi chợ cuối năm, đi chợ nhân văn…
10/12/2018