doduc
1 – Lâu rồi, vào năm 1972 tôi đi Cao Bằng, lên Bản Chang thuộc huyện Nguyên Bình. Đường lên là đèo Cô Li A như nằm trên sống lưng khổng lồ của con voi chiến. Một người trong đoàn ngửa mặt chỉ cho tôi Phia-Đén (núi đèn) bám cheo leo trên sườn Phia Oắc. Chiều tối hôm đó đến điểm tập kết giáp Bản Chang thì chiều đã tím sẫm. Người bạn đường quay lại chỉ tay cho tôi Phia Đén, lúc này Phia Đén lại chỉ là một điểm sáng dưới chân thung lũng. Thì ra trên đời này cao, thấp chỉ là khái niệm tương đối. Chỉ trong một ngày Phia Đén đã tự hoán đổi vị trí khi vị trí nhìn của con người thay đổi.
Trong cuộc sống, điều đó xảy ra không chỉ ở quan sát thiên nhiên. Nó là quy luật của muôn đời nằm ngoài sự mặc định của con người. Cho nên sự phủ định do vận động tự nhiên mà nhận thức ra thì người ta sẽ không ngạc nhiên, sẽ bước qua sự bảo thủ để cho dòng chảy tư duy không bị nghẽn tắc. Một bài học lớn trong một quãng đường ngắn khi quan sát thiên nhiên đã cho tôi thấy như vậy. Cảm ơn một chặng đường hữu ích.
Có những người bạn tôi hôm nay khẳng định một điều đúng đắn chắc nịch, nhưng một năm sau anh ấy lại đưa ra một nhận đinh khác phủ nhận điều anh đã từng đặt niềm tin. Tôi không ngạc nhiên vì nhận ra trước đó bạn tôi cũng không sai, nhưng sự vận động trong cuộc sống, nhập thêm vào tri thức, cộng với sự thay đổi khách quan, nên anh có nhận thức cập nhật chứ không phải diễn biến sai lầm hay phản bội niềm tin. Đó là biện chứng duy vật chứ không phải điều gì khó hiểu.
Nhận thức được như thế cuộc sống sẽ nhẹ nhàng hơn nhiều, tránh được sự tranh cãi vô bổ.
2 – Chuyến ấy tôi đi với nhà báo Huy Hùng. Lang thang trong núi, chừng 10 giờ đêm trên đường về chỗ nghỉ ở Uỷ ban xã thì bỗng gặp một nhà ven đường đèn sáng choang, có tiếng thày cúng và tiếng phèng la gõ nhịp. Huy Hùng bảo tôi: Ta vào xem chuyện gì.
Hóa ra nhà này đang làm đám ma khô.
Thế nào là làm ma khô? Là người chết vào giữa năm, nhà không đủ điều kiện làm ma. Người ta làm cái lễ nhỏ gửi người quá cố nhờ đất giữ hộ. Đến thu hoạch vụ tháng Mười có gạo có thịt đầy đủ thì gia đình mới chính thức làm ma cho người khuất bóng, gọi là ma khô.
Sau lời chào hỏi, tôi và Huy Hùng được mời vào ghế, được mời thuốc mời nước và mời vào mâm rượu. Có hai cô gái trong nhà được cắt cử ngay đứng hầu. Các cô bê chậu nước có khăn mặt cho khách rửa tay lau tay.Rồi sau đó là tiếp rượu, tiếp thức ăn.
Lần đầu tiên đi núi, tôi quá bỡ ngỡ về việc được cung phụng chu đáo, khi chủ nhà còn chưa biết biết khách qua đường là ai.
Sau mới biết tập quán của đồng bào; nhà có việc buồn mà khách lạ vào thăm đó chia sẻ nỗi buồn cùng gia đình, đó là nhà đại phúc. Khi ấy khách là thượng khách!
Trong núi rừng sâu thắm mà văn hóa ứng xử thật cao thượng thật tình người. Sau chuyến đi ấy tôi nhận ra một điều là không có thứ văn hóa lớn nhỏ. Văn hóa sinh ra trên miền đất ở là tinh hoa của từng tộc người, chỉ có thể ngưỡng mộ nhau chứ không thể có thứ văn hóa mẹ , văn hóa con!
Còn nhớ lần ấy, Chủ nhà sau khi mời khách ngồi thì hai cô gái bưng ra hai chén nước trắng. Huy Hùng ghé vào tai tôi: nước xúc miệng đấy. Đúng thế thật, sau khi trao chén, hai cô bê hai chậu thau nhỏ đứng chờ khách xúc miệng xong nhè nước xuống thau đem đổ. Chủ nhà trịnh trọng bằng hai tay mời thuốc lá. Thuốc trồng vườn thái bồm, giấy cuốn là giấy bản. Huy Hùng nhận, còn tôi thật thà lắc đầu là không biết hút. Lúc ấy Huy Hùng bấu vai tôi, người ta mời cứ nhận đi, ai bắt hút đâu. Tôi biết mình hụt hẫng, sửa sai ngay, xin được nhận. Chủ nhà lúc ấy mới vui vẻ: Thế mới tốt chứ! Con người hơn con trâu ở điếu thuốc, mày không biết hút thưốc mày không bằng con trâu! Nghe choáng! Nhưng sau đấy ông nói tiếp: Không biết hút thì đừng cố nhé. Chỉ lịch sự thôi mà!
Sau chuyến đầu tiên ấy tôi nhập dần vào văn hóa miền rừng, trở thành con em của núi. Tôi dần hiểu ra có thời chính quyền vận động thực hiện văn hóa áp đặt dưới xuôi với người núi nó không vào được vì những thứ văn hóa đó không phải đời sống của họ!
Sau này biết thêm người Mông, người Thái , người La Hủ , Pa Dí, Lô Lô…mỗi tôc người đều có cách ứng xử khác nhau nhưng đều trên cơ sở tôn trọng nhau rất sâu sắc.
3 – Bên sườn đèo Cô li a có rất nhiều cây mác Kham. Mác kham là loại quả chua chát, tiếng Tày gọi thế nhưng không biết dịch ra tiếng Kinh thì nghĩa như thế nào không rõ.
Đã có thời người Trung Quốc tìm mua rễ mác kham giống như mua rễ hồi, móng trâu bò, bảo mua về làm thuốc, chẳng biết đúng không, hay là lối dùng tiền triệt hạ cây bản địa(?) Không có ai tìm hiểu ngọn nguồn , nên cứ bán tín bán nghi . Còn dân mình thấy tiền là đào bán. Không ai kiểm soát.
Từ sau lần ấy tôi không có dịp quay lại Cô Li A. Thế là đã 57 năm rồi. Không biết những cụm mác kham dày dịt bên sườn đèo còn không.
Đây là vùng khô hạn kinh niên. Đường toàn đất sỏi. Kháng chiến thì Cô Li A là con đường thần thánh, nhưng hòa bình nó bị rơi vào quên lãng dần vì trục đường đó hiểm, đi quốc lộ ngoài dễ hơn. Con đường đó coi như được trả lại cho dân sở tại! Cũng chẳng biết giờ nó còn hay đã bị lấp trong cây cỏ.
Nhưng cũng lần đó tôi biết thêm một loại quả rừng lạ. Mác kham nhỏ bằng đầu ngón tay cái, tròn vo và xanh trong vắt. Cắn một miếng mác kham, vị chua chat chạy rần rật buốt đến mang tai. Nhưng chiêu ngụm nước lã thì vị ngọt mát của mác kham lại thấu tận tâm can. Vị ngọt không phải vị đường, mà là sự lan tỏa hơi mát của thiên nhiên khi nó được cơ hội hòa đồng với nước. Tôi biết mác kham sống ở những chỗ siêu khô hạn, có chút nước nào nó dành cho trái như mẹ dành cho con miếng ngọt lành. Nhưng thế vẫn chưa đủ, vẫn là khô khát, cho nên khi gặp nước , mác kham mới cho vị ngọt lành lạ lùng mà không loại trái cây nào có được.
Một loài cây sống trong khô hạn mà thấy đầy tính người. Chẳng lạ lắm sao.
Một chuyến đi ngắn cho việc làm báo, mà hôm nay tôi chỉ nhớ lại chuyện dọc đường, còn công việc thì không nhớ gì. Công việc chì còn mang mang như cái tít bài báo…3/10/2019